پیشینه تاریخی تعزیه

                             پیشینه تاریخی تعزیه

تعزیه از نظر لغت به معنی(اظهار همدردی, سوگواری و تسلیت) است, ولی به عنوان شکلی از نمایش ریشه در اجتماعات و مراسم یادکرد شهادت امام حسین(ع) در ایام محرم دارد و در طول تکامل خود بازنمایی محاصره و کشتار صحرای کربلا محور اصلی آن بوده و هیچ گاه ماهیت مذهبی اش رااز دست نداده است. از آنجا که شیعیان شهادت امام حسین (ع) را عملی مقدس و رهایی بخش می دانستند, اجرای مراسم محرم را نوعی تلاش به سوی نجات و فلاح به حساب می آوردند, بعدها نیز پنداشتند که مشارکت در نمایشهای تعزیه, خواه در ردیف بازیگران, خواه تماشاگران, آنان را از شفاعت حسین(ع) در روز قیامت بهره مند خواهد ساخت.

تعزیه, نخست در میان عوام, اعم از روستاها و شهرها, ریشه گرفت. به تدریج به سطوح بالای جامعه راه یافت و سرانجام توجه اکثریت نخبگان مملکت را جلب کرد. این پیدایش درنقاط مختلف به صورت همزمان نبود, با این همه, حتی امروز نیز در اکثر روستاها و شهرهای کوچک ایران, تعزیه شکل مذهبی خود را حفظ کرده است, ولی در تهران و پاره ای از شهرهای بزرگ دیگر, جنبه های ساده و نیمه تئاتری خود را رها کرده و از یک نمایش مصیبت ابتدائی به صورت نمایشی جدی تکامل یافت.

تعزیه در آغاز, سوگواری ساده ای بود از وقایعی که در کربلا رخ داده بود و نیز حوادث غم انگیزی که برای خاندان پیامبر(ص) اتفاق افتاده بود. تعزیه خوانها, راویان قهوه خانه ای بودند که سخنانشان تنها به نقل صریح و یکنواخت تکخوانی های تکراری و طولانی محدود بود. اشعارشان ساده, سست و آکنده از عبارات محاوره ای بود.

هنوز جایی برای خلاقیت و ابتکار در میان نبود, تنها از طبل و شیپور به عنوان وسایل موسیقی استفاده می شد. اما کم کم تعزیه نویسان, آگاهتر و بیناتر شدند, ابزار موسیقی نیز ممنوع تر شد, نواختن دهل, سنج, کرنا, قره نی و شیپورهای مختلف معمول شد. به احترام و مقام و موقع هر یک از شهادتخوان ها سرودهای مخصوصی نوشته شد. مثلاً برای حر و حضرت عباس, موسیقی حماسی نواخته می شد. برای علی اکبر و قاسم, (چهار گاه), (سه گاه), (اصفهان), درحالی که برای امام نواهای سنگین و جدی نواخته می شد که ضمن حزن آوری حس آرامش و امید را القا می کرد.

عَلَــــم

عَلَم : (به فتح عین ولام)، چوب بلندی به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجه ای برنجین می گذارند و پارچه های رنگین قیمتی به چوب می بندند.

علم بندی: علم بستن پارچه های رنگین و با ارزش به بدنه چوبین علم که در روز معین و با آدابی مخصوص انجام می شود.

علم واچینی: عمل باز کردن پارچه های رنگین و قیمتی از چوبه علم که آن نیز آدابی دارد و در روز معین انجام می شود.

در قاموس کتاب مقدس آمده است:

این لفظ از دو کلمه عبراتی ترجمه شده است، یکی (نس) که به معنی چوبی است که بر زیر آن مشعلی باشد و دیگری (دجل) است که به معنی علم یا بیرق می باشد که از قماش ترتیب یافته، صورت بر آن نگارند.

نخل، چوب بسیار بلند، همانند درخت تبریزی متوسط که در تعزیه خوانی پیشاپیش دسته ها برند و بر سر آن گاه شکل پنجه ای از فلز باشد، و گاه پارچه سیاه بر آن پوشانند.

قدیمی ترین علم های ایرانی در موزه توپکاپی استانبول نگهداری می شود. شاید این علمها که نمونه ای از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است در عصر حکومت ترکمنهای آق قویونلو و قره قویونلو وجود داشته و دسته های سیاسی و مذهبی از آنها استفاده می کرده اند.

ظروف آبخوری، سقاخانه­ها

مراسم و شعائر مربوط به آب که جوهر حیات است، متعدد می باشد و در این میان به ویژه باید (سقاخانه) را در نظر داشت. سقا خانه محلی است که به یاد امام حسین(ع) و خانواده تشنه لبش که درصحرای کربلا آب را از آنها مضایقه کردند، در مسیر بازار یا مسجد و یا در طول خیابان وقف می شود تا آب در دسترس مردم قرار گیرد.

سقاخانه ها غالباً به طور زیبایی از فلز یا سنگ ساخته شده اند و دارای شکلی مدورند و گنبدها و مناره هایی دارند که نمادی از قبر امام حسین(ع) درکربلا می باشند. دستی که در بالای مخزن آب وجود دارد اشاره به حضرت عباس دارد که دستهایش را هنگام تلاش برای رسیدن به شریعه فرات و آوردن آب برای امام حسین(ع) و خانواده اش قطع کردند. این دست نیز به پنج انگشتی که نماد(پنج تن) یا پنج قدیس مسلمانان شیعه هستند مربوط می شود که آنها عبارتند از پیغمبر اسلام، فاطمه، حضرت علی و دو فرزندش حسن و حسین(ع).

در موزه آستان قدس رضوی نمونه هائی از زیارتنامه مختلف نگهداری می شود که عبارتند از:

زیارتنامه مشبک فولادی. اصفهان. 1264 هـ .ق. ایران، آستان قدس رضوی. اداره موزه ها(موزه مرکزی).

زیارتنامه سیدالشهداء روی چوب. قرن13 هـ .ق. موزه آستان قدس رضوی.

زیارتنامه دو روی برنجی (زیارت وارث) 1258 هـ .ق موزه آستان قدس رضوی.

زیارتنامه فولادی زرکوب . اوایل قرن14 هـ .ق. موزه آستان قدس رضوی.

همچنین در موزه هنرهای تزیینی تهران نیز زیارتنامه حضرت سیدالشهداء به خط نسخ نگهداری می شود. این قطعه خط نسخ به خط احمد نیریزی درسده12 هـ .ق. نگاشته شده است.

سنج

سنج یا ضنج(sanj), ساز کوبی مرکب از دو صفحه یا سنی مدور برنجی و هم اندازه در وسط آنها قسمت فرو رفته نعلبکی مانندی وجود دارد. صفحات بعضی از انواع قدیمی آن که ممکن است مسطح یا پیاله ای شکل باشد, از سازهای باستانی بوده و اصلاً از مشرق زمین است که نزد مسریها و عاشوریها رواج داشته است کاربرد سنج مخصوصاً تنظیم ریتم موسیقی و رقص است. این ساز را به طرق گوناگون می نوازند که معمول ترین آنها یکی برهم کوبیدن آرام سینی ها توام بالرزاندن و لغزاندن یکی بر دیگری است و طریق دیگر به صدا در آوردن یکی از سینی ها به کمک کوبه طبل یا تمبال است. طنین سنج آمرانه و پر قدرت می باشد.

نخل

حجله مانندی است که از چوب می سازند و با انواع شالهای ابریشمی رنگا رنگ و پارچه های قیمتی وآیینه و چراغ و غیره آن را آرایش می دهند و به گل و سبزه می آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی که مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست می برند. بزرگی و سنگینی این نخلها گاهی به اندازه ای است که چندین نفر مرد قوی باید تا آن را از زمین بردارند و بردوش گیرند و حمل کنند و در معنای نخل گفته اند:

تابوت بزرگ وبلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه های قیمتی و چندین آیینه بسته شده و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین حرکت داده می شود و چون شبیه به درخت خرما ساخته می شود نخل گفته شده .(فرهنگ نظام)

کتیبه

کتیبه غیر از اصطلاح رایج امروزی به پارچه­های سیاهی گفته می­شود که پهنای آنها در حدود نیم متر است و درازای آنها به چندین متر می رسد و اشعاری در رثای حضرت امام حسین(ع) بر آنها نوشته شده است و دور بنای تکیه می آویزند.

کتیبه ها به دور صورت می باشد:

کتیبه های بازو بندی که به تعداد اعضای هیات سفارش داده می شود.

پیراهنهای سیاهی برای اعضای هیات سینه و زنجیر زنی دوخته و کتیبه ها به آن متصل می شود این کتیبه ها یا به پیراهنها متصل است و یا از آنها جدا. معمولاً در داخل کتیبه نام هیات نوشته می شود و گاهی نیز اسامی ائمه به شکل گلدوزی به چشم می خورد.

_ کتیبه به صورت پارچه های بلندی که معمولاً اشعار محتشم بر روی آن نوشته می شود و قبلاً گلدوزی می شده است. منشا آن در شهر اصفهان است و بیشتر به صورت چاپی تولید می کنند.

گاهی در حواشی بیرقها کتیبه هایی کار می گذارند که در داخل آنها اشعار محتشم یا اسم امام حسین و یا حضرت ابوالفضل نوشته می شود.

سمبولیسم رنگ در ابزار و وسایل ویژه عزاداری

یکی از مباحث طرفه ای که درقلمرو تعزیه خوانی, از نظر زیبایی شناسی صور نمایشی و تجسم ظاهر اولیاء و اشقیاء و ابزار مجالس شبیه خوانی مورد توجه است, عنایت به تلون رنگها در جامعه ها, بیدقها, یراقها, تن پوشها, خیمه ها, سربندها و … می باشد که هم از دیدگاه صوری قابل تامل بوده و هم از نظر نمادی بودن رنگها در تحریر عزانامه ها, شایسته پژوهش و تفکر است.

کاتبان غم نامه ها در تجلی سیمای قدیسین و معصومین بر پرده های مصیبت یا در تحریر سرآمدهای آنان, به زبان سمبولیک از مفهوم رنگ بحث کرده به صورت تمثالی, البسه رنگین بر تن موافق خوانها و مخالف خوانهای تعزیه پوشانده و به شیوه تمثیلی, تضاد و تقابل رنگ را وسیله تفکیک اولیا و اصفیا از اشقیا قرار داده اند.

در یک مجلس شبیه خوانی, شمر پیرهنی سرخ در بروشالی سرخ فام بر کمر و سربندی قرمز بر دور مغفر خویش, با پری ابلق یا سرخ بر کلاهخودش, نماد مجسم خون و خونریزی و شقاوت قلمداد می شود. حضرت عباس(ع) باردای سبز رنگ و علم سبز بر دست_ به نشانه علمداری _ پر سز برکلاهخود استوار کرده و کمر بندی سبز رنگ به کمر بسته و به نماد عینی قد است و سیادت, بر دلها می نشیند و گلگون قبایان و نیلی معجران حرم حسینی را به تماشای رشادت خویش باز می خواند.

لوحه های دعا. زیارت عاشورا